W dobie rosnącej urbanizacji i problemów związanych z izolacją społeczną, ogrody terapeutyczne stają się nie tylko miejscami relaksu, ale także narzędziem wspierającym zdrowie publiczne. Samorządy lokalne, organizacje społeczne i instytucje medyczne powinny inwestować w rozwój takich przestrzeni, aby zapewnić mieszkańcom miast dostęp do natury i możliwości poprawy jakości życia. 

Czym jest ogród terapeutyczny?

Ogrody terapeutyczne to specjalnie zaprojektowane przestrzenie, które łączą naturalne elementy z funkcjonalnością terapeutyczną, wspierając zdrowie psychiczne, fizyczne i emocjonalne osób w różnym wieku i o różnych potrzebach. Ich znaczenie w dzisiejszym świecie, pełnym pośpiechu, stresu i urbanizacji, jest nieocenione. Wspierają one zarówno rehabilitację osób chorych, jak i budowanie harmonii społecznej w miastach. Ogród taki może mieć różne formy – od małych, intymnych zakątków w szpitalach po rozległe parki miejskie, a jego kluczowym elementem jest dostosowanie do potrzeb użytkowników.

W ogrodzie terapeutycznym dominują elementy natury, takie jak rośliny, woda, ścieżki spacerowe i miejsca do odpoczynku, które wspierają procesy relaksacji i leczenia. Często wprowadzane są również interaktywne komponenty, np. ogrody ziołowe, w których pacjenci mogą pracować, co stymuluje ich zmysły i aktywizuje ruchowo.

Geneza ogrodów terapeutycznych

Idea ogrodów terapeutycznych ma długą historię. Już w starożytności zielone przestrzenie były uważane za miejsca, które sprzyjają leczeniu i duchowemu odnowieniu. Ogrody w świątyniach egipskich czy babilońskie Wiszące Ogrody były symbolicznymi miejscami harmonii i uzdrawiającej mocy natury. Ogrodnictwo koiło zmysły człowieka już w 2000 r. p.n.e. w Mezopotamii. Bujne działki rolne znajdowały się w żyznych dolinach rzek między Tygrysem i Eufratem, zapewniając rolnictwo i inspirację dla pierwszych zaprojektowanych ogrodów w tym typowym suchym krajobrazie. W średniowieczu ogrody klasztorne pełniły funkcję przestrzeni kontemplacji, ale również miejsc, gdzie hodowano zioła lecznicze wykorzystywane w medycynie. W V wieku n.e. ogrody były powszechnie postrzegane jako przyczyniające się do poprawy zdrowia i były wykorzystywane jako miejsce wytchnienia od podróży, jako miejsce do rekonwalescencji lub powrotu do zdrowia po chorobie lub po prostu do odizolowania chorych lub niedołężnych od zdrowych osób. Ogrody zlokalizowane w chrześcijańskich hospicjach w średniowieczu kładły nacisk na dobroczynność i gościnność. Klasztory służące chorym i obłąkanym zawierały arkadowy dziedziniec, gdzie mogli znaleźć schronienie, słońce lub cień w zamkniętym otoczeniu na skalę ludzką. 

W XVIII i XIX wieku, wraz z rozwojem sanatoriów i placówek leczniczych, ogrody zaczęły być postrzegane jako integralna część terapii, szczególnie dla osób z problemami psychicznymi. Współczesna koncepcja ogrodów terapeutycznych zyskała na popularności w latach 70. XX wieku, kiedy to zaczęto dostrzegać korzyści płynące z kontaktu z naturą w procesach leczenia i rehabilitacji.

Dokument American Horticultural Therapy Association (AHTA) Definicje i stanowiska rozróżniają ogród terapeutyczny i ogród uzdrawiający.  AHTA definiuje ogród uzdrawiający jako „środowiska zdominowane przez rośliny, w tym rośliny zielone, kwiaty, wodę i inne aspekty natury. Są one zazwyczaj kojarzone ze szpitalami i innymi placówkami opieki zdrowotnej, wyznaczane jako ogrody uzdrawiające przez placówkę, dostępne dla wszystkich i zaprojektowane tak, aby mieć korzystny wpływ na większość użytkowników”. Z drugiej strony ogród terapeutyczny jest „przeznaczony do użytku jako składnik programu leczenia, takiego jak terapia zajęciowa, fizjoterapia lub programy terapii ogrodniczej i może być uważany za podkategorię ogrodu uzdrawiającego”. Ogród terapeutyczny można opisać jako terapeutyczny z natury, gdy został zaprojektowany tak, aby zaspokoić potrzeby jednostki lub grupy. Jednostki lub grupy dążą do poprawy swojego samopoczucia poprzez aktywne zaangażowanie poprzez korzystanie z roślin i podejmowanie działań obejmujących sadzenie, uprawę i pielęgnację roślin.

Rodzaje ogrodów terapeutycznych

  1. Ogrody szpitalne

    • Lokalizowane przy placówkach medycznych.
    • Stworzone z myślą o pacjentach, ich rodzinach i personelu medycznym.
    • Przykład: Ogrody w szpitalach onkologicznych, wspierające pacjentów w radzeniu sobie z chorobą.

  2. Ogrody sensoryczne

    • Przeznaczone dla osób z zaburzeniami sensorycznymi, w tym dzieci z autyzmem.
    • Wyposażone w różnorodne tekstury, kolory, zapachy i dźwięki.

  3. Ogrody dla seniorów

    • Stworzone z myślą o starszych osobach, wspierające ich aktywność fizyczną i psychiczną.
    • Przykład: Ogrody z wygodnymi ścieżkami, altanami i miejscami do odpoczynku.

  4. Ogrody pamięci

    • Przestrzenie dedykowane osobom z demencją i chorobą Alzheimera.
    • Zawierają łatwe do zapamiętania ścieżki i rośliny budzące wspomnienia.

  5. Ogrody społecznościowe

    • Integrujące lokalne społeczności, dające możliwość wspólnej pracy i budowania relacji.

Przykłady ogrodów terapeutycznych na świecie

  1. Enid Haupt Glass Garden (Nowy Jork, USA)
    Połączenie terapii ogrodniczej z medycyną rehabilitacyjną. Powstały w 1959 roku w Instytucie Rehabilitacji Medycznej Rusk, ogród ten oferuje pacjentom spokojne miejsce na rehabilitację fizyczną i psychiczną. W latach 70. rozszerzono jego funkcję, wprowadzając programy terapii ogrodniczej, które wspierają proces leczenia poprzez kontakt z naturą.

  2. Joela Schnaper Memorial Garden (Nowy Jork, USA)
    Ogród nadziei stworzony w Terence Cardinal Cooke Medical Center w 1995 roku, zdobywca wielu nagród. Zapewnia przestrzeń do kontemplacji i regeneracji pacjentom wymagającym długoterminowej opieki zdrowotnej. Ogród jest dostosowany do indywidualnych potrzeb użytkowników, oferując różnorodne ustawienia: od miejsc pełnych słońca po zacienione przestrzenie.

  3. Ogród Matki/Dziecka w Zakładzie Karnym Bedford Hills (Nowy Jork, USA)
    Innowacyjny projekt terapeutyczny w więzieniu dla kobiet. Ten ogród służy jako miejsce ponownego budowania więzi między osadzonymi matkami a ich dziećmi, oferując przestrzeń do wspólnych chwil w naturalnym otoczeniu. Zaprojektowany w 2005 roku, stanowi wyjątkowe połączenie terapii i wsparcia rodzinnego.

  4. Elizabeth & Nona Evans Restorative Garden (Cleveland, USA)
    Ogród będący częścią Ogrodu Botanicznego w Cleveland, który łączy projektowanie krajobrazu z technologią medyczną. Składa się z trzech stref: do kontemplacji, nauki i terapii ogrodniczej. Zapewnia gościnność dla wszystkich, niezależnie od ich sprawności, i jest przykładem integracji przestrzeni publicznej i prywatnej.

  5. Warrior and Family Center Healing Garden (San Antonio, USA)
    Ogród terapeutyczny dedykowany żołnierzom i ich rodzinom w Brooke Army Medical Center. Zaprojektowany z myślą o rehabilitacji fizycznej i emocjonalnej, oferuje ścieżki fitness, zacienione werandy oraz miejsca na spotkania towarzyskie. Jego przemyślana infrastruktura wspiera osoby z protezami i innymi potrzebami zdrowotnymi.

  6. Crown Sky Garden (Chicago, USA)
    Zlokalizowany w Ann & Robert H. Lurie Children's Hospital, ogród o powierzchni 5000 stóp kwadratowych łączy kontemplację z aktywnością dla dzieci. Naturalne nasadzenia bambusa i malownicze widoki na miasto wspierają skrócenie czasu rekonwalescencji pacjentów poprzez kontakt z naturą.

  7. Ogród Rodziny Olson (St. Louis, USA)
    Ogród na dachu Szpitala Dziecięcego w St. Louis zapewnia wytchnienie pacjentom i ich rodzinom. Znajduje się na siódmym piętrze i oferuje rozległe widoki na Forest Park. Przemyślane projektowanie, z uwzględnieniem warstw gleby i odpowiedniej roślinności, stworzyło przestrzeń do regeneracji i relaksu.

  8. Specjalny ogród dla pacjentów z demencją (White Plains, USA)
    Wyjątkowy projekt terapeutyczny na balkonie piątego piętra. Ogród jest podzielony na trzy strefy, każda oznaczona innym kolorem, aby ułatwić pacjentom orientację. Dzięki przemyślanej architekturze przestrzeń pomaga redukować objawy demencji bez użycia leków, zapewniając komfort i bezpieczeństwo.

Te przykłady pokazują, jak różnorodne mogą być ogrody terapeutyczne i jak skutecznie wspierają leczenie, regenerację oraz budowanie relacji w różnych kontekstach.

Korzyści wynikające z ogrodów terapeutycznych

  1. Korzyści fizyczne

    • Stymulacja aktywności ruchowej, poprawa koordynacji i motoryki.
    • Przyspieszenie rekonwalescencji po urazach i operacjach.

  2. Korzyści psychiczne

    • Redukcja stresu, lęku i depresji.
    • Poprawa koncentracji i pamięci.
    • Wsparcie w radzeniu sobie z traumą.

  3. Korzyści społeczne

    • Budowanie relacji międzyludzkich.
    • Tworzenie przestrzeni integracyjnej dla osób z różnych środowisk.

  4. Korzyści dla dzieci

    • Poprawa zdolności poznawczych i sensorycznych.
    • Rozwój kreatywności i wyobraźni.

  5. Korzyści środowiskowe

    • Poprawa jakości powietrza i mikroklimatu.
    • Edukacja ekologiczna i promowanie zrównoważonego stylu życia.

Jak tworzyć ogród terapeutyczny?

  1. Projektowanie z użytkownikiem w centrum

    • Uwzględnienie specyficznych potrzeb użytkowników, np. dostępność dla osób na wózkach inwalidzkich.

  2. Dobór roślin

    • Rośliny aromatyczne (lawenda, mięta) dla stymulacji zmysłu węchu.
    • Rośliny o żywych kolorach (nagietki, róże) dla pobudzenia zmysłu wzroku.

  3. Elementy wody

    • Fontanny i oczka wodne dla efektu relaksacyjnego.

  4. Interaktywność

    • Możliwość sadzenia, pielęgnacji i zbierania plonów.

  5. Estetyka i bezpieczeństwo

    • Harmonijny układ przestrzenny i unikanie roślin toksycznych.

Ogrody terapeutyczne jako inwestycja w przyszłość

W dobie rosnącej urbanizacji i problemów związanych z izolacją społeczną, ogrody terapeutyczne stają się nie tylko miejscami relaksu, ale także narzędziem wspierającym zdrowie publiczne. Samorządy lokalne, organizacje społeczne i instytucje medyczne powinny inwestować w rozwój takich przestrzeni, aby zapewnić mieszkańcom miast dostęp do natury i możliwości poprawy jakości życia.